ในวันที่ 23 ตุลาคมของทุกปี เป็น “วันปิยมหาราช” วันที่พสกนิกรชาวไทยพร้อมใจ น้อมรำลึกในพระมหากรุณาธิคุณอันหาที่สุดมิได้ ของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) พระมหากษัตริย์ผู้ทรงเป็นที่รักยิ่งของประชาชน และทรงสร้างคุณูปการอันใหญ่หลวงแก่แผ่นดินสยาม
พระองค์เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 23 ตุลาคม พุทธศักราช 2453 และได้กำหนดให้วันนี้ของทุกปีเป็น “วันปิยมหาราช” เพื่อเทิดพระเกียรติและรำลึกถึงพระราชกรณียกิจอันยิ่งใหญ่ในทุกมิติ ทั้งด้านการปกครอง การบริหารราชการ การพัฒนาเศรษฐกิจ การต่างประเทศ รวมถึงการเลิกทาสและการศึกษา ซึ่งนับเป็นรากฐานสำคัญของความเจริญรุ่งเรืองของประเทศมาจนถึงปัจจุบัน
พระองค์ทรงได้รับถวายพระราชสมัญญานามว่า “สมเด็จพระปิยมหาราช” ซึ่งหมายถึง “พระมหากษัตริย์ผู้ทรงเป็นที่รักยิ่งของปวงชนชาวสยาม” เพราะทรงทุ่มเทพระวรกาย พระสติปัญญา และพระวิริยะอุตสาหะ เพื่อประโยชน์สุขของอาณาประชาราษฎร์อย่างแท้จริง
พระราชกรณียกิจอันยิ่งใหญ่ “การเลิกทาส”
หนึ่งในพระราชกรณียกิจที่สร้างคุณูปการอย่างยิ่งต่อชาติ คือ การประกาศเลิกทาสอย่างสันติ พระองค์ทรงเห็นถึงความไม่เท่าเทียมของระบบไพร่ทาส และตระหนักว่า “ความเป็นไท” คือศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ พระองค์จึงทรงใช้พระปรีชาญาณและความรอบคอบ ค่อย ๆ ปฏิรูประบบดังกล่าวอย่างเป็นขั้นตอน เพื่อไม่ให้เกิดความเดือดร้อนในสังคม
เริ่มจากการประกาศ พระราชบัญญัติเลิกทาส ร.ศ. 124 (พ.ศ. 2448) ที่กำหนดให้บุตรทาสที่เกิดหลังประกาศเป็นอิสระโดยสมบูรณ์ และค่อย ๆ ขยายสิทธิให้แก่ทาสรุ่นก่อน จนในที่สุดสยามประเทศได้ยกเลิกระบบทาสโดยสิ้นเชิง ถือเป็นก้าวสำคัญของการเข้าสู่ความเป็นรัฐสมัยใหม่ และเป็นการปลดปล่อยประชาชนจากพันธนาการทางสังคม
พระราชกรณียกิจนี้ไม่เพียงเป็น “การปลดปล่อยกาย” แต่ยังเป็น “การปลดปล่อยใจ” และเชื่อมโยงกับพระราชดำริในด้านการศึกษา เพราะ “เมื่อประชาชนเป็นไทแล้ว ต้องมีการศึกษาเพื่อรู้เท่าทันโลก” อันเป็นรากฐานของเสรีภาพที่แท้จริง
พระราชปณิธานแห่งการศึกษาเพื่อประชาชน
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเล็งเห็นว่า การศึกษา คือ “รากฐานของการพัฒนาที่ยั่งยืน” ทรงมีพระราชดำริให้จัดการศึกษาอย่างเป็นระบบ เพื่อให้ประชาชนได้รับโอกาสในการเรียนรู้ ไม่จำกัดอยู่เพียงชนชั้นสูง พระองค์ทรงตั้ง กระทรวงธรรมการ (กระทรวงศึกษาธิการในปัจจุบัน) ขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2435 เพื่อกำกับดูแลและพัฒนาการศึกษาของชาติอย่างเป็นระบบ
จากโรงเรียนวังสู่รากฐานการศึกษาแผ่นดิน
ก่อนยุคของพระองค์ “โรงเรียน” ยังเป็นสิ่งใหม่ในสังคมไทย การเรียนรู้ส่วนใหญ่อยู่ในวัด แต่ด้วยวิสัยทัศน์อันกว้างไกล พระองค์ทรงเห็นว่า “การศึกษาคือพลังแห่งความเท่าเทียม” จึงทรงก่อตั้งโรงเรียนหลวงหลายแห่ง เช่น โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ โรงเรียนข้าราชการพลเรือน (ต่อมาคือ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย) เพื่อให้ลูกหลานไทย “รู้เท่าทันโลก” และ “พัฒนาแผ่นดินด้วยปัญญา”
“การศึกษาคือประตูเปิดไปสู่ความเจริญแห่งประเทศ” — พระราชดำรัส ร.5
พระผู้ทรงเป็น “ครูใหญ่แห่งแผ่นดิน”
นอกจากการจัดตั้งสถานศึกษา พระองค์ยังทรงเป็นแบบอย่างของ “ผู้ใฝ่รู้ตลอดชีวิต” ทรงศึกษาภาษา วิทยาการ และระบบการบริหารจากต่างประเทศ เพื่อนำกลับมาปรับใช้ให้เหมาะกับบริบทของสยาม ทรงส่งเสริมให้ข้าราชการและเยาวชนไทยไปศึกษาต่อในต่างแดน เพื่อเรียนรู้แนวคิดใหม่ ๆ และกลับมาพัฒนาประเทศ พระองค์จึงทรงเป็น “แบบอย่างแห่งผู้เรียนรู้” ที่สะท้อนถึงคุณค่าของการศึกษาที่ไม่สิ้นสุด
แสงแห่งปิยมหาราช ส่องนำการศึกษาไทยสู่อนาคต
กว่า 120 ปีผ่านไป แนวคิดของพระองค์ยังคงเป็นรากฐานสำคัญของการพัฒนาการศึกษาไทยในปัจจุบัน ไม่ว่าจะเป็น การจัดการศึกษาเพื่อความเท่าเทียมและทั่วถึง การส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิต (Lifelong Learning) การพัฒนาครูและบุคลากรทางการศึกษาให้มีจิตวิญญาณความเป็น “ครูแห่งแผ่นดิน”
“พระปิยมหาราช” มิได้เพียงทรงเลิกทาส หากยังทรงปลดปล่อยประชาชนจากความมืดแห่งความไม่รู้ ด้วยแสงแห่งการศึกษา
น้อมรำลึกในพระมหากรุณาธิคุณอันหาที่สุดมิได้ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระผู้ทรงวางรากฐานการศึกษาไทย และมุ่งมั่นสืบสานพระราชปณิธานให้การศึกษาเป็นพลังขับเคลื่อนชาติอย่างยั่งยืน
กระทรวงศึกษาธิการ ยังคงมุ่งมั่นสานต่อพระราชปณิธานของพระองค์ ด้วยการพัฒนาคุณภาพผู้เรียนให้เป็นคนดี มีความรู้ และมีจิตสาธารณะ พร้อมเผชิญการเปลี่ยนแปลงของโลกยุคใหม่ด้วยปัญญาและคุณธรรม
ติดตามพระราชกรณียกิจ ของพระองค์ด้านการศึกษา ได้เพิ่มเติมที่พิพิธภัณฑ์การศึกษาไทย กระทรวงศึกษาธิการ ตั้งอยู่ที่ชั้น 1 อาคารราชวัลลภ กระทรวงศึกษาธิการ ถนนราชดำเนินนอก เขตดุสิต กรุงเทพฯ ในวันและเวลาราชการ
ธรรมนารี ชดช้อย / เรียบเรียง – กราฟิก
ข้ออ้างอิง : พระราชกรณียกิจด้านการศึกษาในสมัยรัชกาลที่ 5 กรมศิลปากร
ศูนย์ข้อมูลจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
สำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ
คลังทรัพยากรการศึกษาแบบเปิด
