วิวัฒนาการ’ชุดนักเรียน’

          พงษ์พรรณ บุญเลิศ
          ถึงเวลาเปิดเทอมเริ่มต้นการเรียนในระดับชั้นใหม่  นอกเหนือจากหนังสือ เครื่องเขียนที่ต้องจัดเตรียม  ชุดนักเรียน ไม่ว่าจะเป็นชุดใหม่หรือชุดที่มีอยู่เดิมก็ต้องเตรียมให้พร้อมไว้ซึ่งทุกปีที่ผ่านมามีบรรยากาศเลือกซื้อชุดนักเรียน อุปกรณ์การเรียนให้ติดตาม
          เครื่องแบบนักเรียน ชุดเครื่องแบบที่สวมใส่กันในสถาบันการศึกษา ส่วนใหญ่หลายประเทศจะสวมชุดเครื่องแบบในระดับประถมศึกษาและระดับมัธยมศึกษา โดยการแต่งเครื่องแบบมีพื้นฐานจากการแต่งตัวให้เข้ากับกาลเทศะ ความเหมาะสมของโรงเรียนหรือสถาบันการศึกษา เครื่องแบบของนักเรียนชายส่วนใหญ่ ประกอบด้วยกางเกงขาสั้นหรือกางเกงขายาว เสื้อเชิ้ตสีขาว มีเนกไท  ขณะที่เครื่องแบบนักเรียนหญิงจะต่างกันในแต่ละประเทศและระบบการศึกษาของโรงเรียน
          จากการศึกษาในรูปแบบโรงเรียนของไทยเกิดขึ้นอย่างเป็นทางการในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอม เกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นต้นมา ซึ่งความเป็นมาของการแต่งเครื่องแบบนักเรียนเริ่มมีขึ้นครั้งนั้น ทรงตั้งโรงเรียนหลวงในพระบรมมหาราชวังขึ้นและหลังจากนั้นทรงให้มีโรงเรียนสำหรับสามัญชน ในปีพุทธศักราช 2435 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนากระทรวงธรรมการ โดยปัจจุบันคือ กระทรวงศึกษาธิการ
          ต่อมาได้มีพระราชบัญญัติเครื่องแบบนักเรียน พุทธศักราช 2482 ออกมาใช้บังคับและด้วยใช้มาเป็นเวลานาน บทบัญญัติบางประการไม่เหมาะสมกับสภาวการณ์ปัจจุบัน  จึงได้มีการยกเลิกพระราชบัญญัติเครื่องแบบนักเรียน พุทธศักราช 2482 และให้ใช้พระราชบัญญัติเครื่องแบบนักเรียน พ.ศ. 2551 แทน โดยกำหนดให้มีเครื่องแบบนักเรียนไว้เป็นมาตรฐานกลางเพื่อประโยชน์ในการประหยัดและความเป็นระเบียบเรียบร้อย  ส่งเสริมความมีระเบียบวินัยแก่นักเรียน รวมทั้งยังเป็นการคุ้มครอง มิให้บุคคลอื่นใดแต่งเครื่องแบบนักเรียนโดยไม่มีสิทธิที่จะแต่ง
          ด้วยที่เครื่องแบบนักเรียนไทยมีวิวัฒนาการนับแต่แรกเริ่มจวบปัจจุบัน บอกเล่าประวัติศาสตร์ชวนศึกษา ดร.อาทร จันทวิมล อดีตรองปลัดกระทรวงศึกษาธิการ ที่ปรึกษาหอประวัติศาสตร์กระทรวงศึกษาธิการให้ความรู้เครื่องแบบนักเรียนไทยเล่าถึงความหมาย ที่มาของเสื้อปกกะลาสี  เครื่องแบบนักเรียนหญิงมัธยมต้นว่า ยุคแรกของการศึกษาไทย การเรียนการสอนมีขึ้นที่วัดโดยพระท่านจะเป็นผู้สอนโดยวัดนั้นเป็นที่เล่าเรียนเรื่อยมา
          การศึกษาในรูปแบบโรงเรียนของสยามประเทศเกิดขึ้นอย่างเป็นทางการ  ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แต่อย่างไรแล้วใน รัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ครั้งนั้นได้ติดต่อสัมพันธไมตรี ค้าขายกับชาติตะวันตกซึ่งก็มีสถานศึกษา ในรูปแบบโรงเรียนขึ้นคือโรงเรียนสามเณร
          “เครื่องแบบนักเรียนที่สวมใส่กันนั้นแต่ละยุคสมัยมีรูปแบบที่เป็นเอกลักษณ์  ในต่างประเทศไม่ว่าจะเป็นประเทศอังกฤษ เกาหลีหรือญี่ปุ่น ฯลฯ ต่างมีการแต่งเครื่องแบบ เครื่องแบบนักเรียนไทยก็เช่นกันมีวิวัฒนาการ อย่าง เสื้อปกใหญ่ ปกกะลาสี ผูกด้วยผ้าชายสามเหลี่ยมเครื่องแบบนักเรียนหญิงมัธยมต้นที่พบเห็นคุ้นตานั้น อาจมีคำถามถึงประวัติที่มา
          เบื้องต้นจากการค้นคว้าพบว่า  ปี ค.ศ.1846 ได้ปรากฏภาพเจ้าชายเอ็ดเวิร์ดของอังกฤษ โอรสพระราชินีวิคตอเรียทรงแต่งชุดกะลาสีเผยแพร่ทางหนังสือพิมพ์ ชุดดังกล่าวต่อมากลายเป็นที่นิยมของเด็ก ๆ ทั่วโลก จากนั้นมีการนำชุดกะลาสีไปเป็นแบบฟอร์มของนักเรียนในสหรัฐอเมริกาและแพร่ขยายต่อไปยังเยอรมนี ญี่ปุ่นและประเทศไทย ฯลฯ”
          นอกจากนี้เครื่องแบบนักเรียนไทยในยุคหนึ่งสวมหมวก หมวกที่สวมใส่เข้ามาในสมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม  ทำด้วยวัสดุหลายรูปแบบ ฯลฯ แต่อย่างไรก็ตามเรื่องของระเบียบการแต่งกายมีพระราชบัญญัติเครื่องแบบนักเรียนและระเบียบกระทรวงศึกษาธิการเป็นแบบแผน โดยยุคที่นักเรียนสวมหมวกเป็นยุคแรก
          ชุดนักเรียนที่พบเห็นส่วนใหญ่ โรงเรียนรัฐบาลเสื้อแบบเชิ้ตแขนสั้น กางเกงสีกากี บางโรงเรียนใช้กางเกงสีดำ ขณะที่โรงเรียนเอกชน โรงเรียนนานา ชาติ มีเครื่องแบบที่เหมาะสมของแต่ละโรงเรียน โดยกระทรวงศึกษาธิการอนุญาตให้แต่ละโรงเรียนพิจารณาและดำเนินตามกฎระเบียบที่กำหนด ซึ่งส่วนหนึ่งนี้ทางหอประวัติกระทรวงศึกษาธิการรวบ รวมนำเสนอวิวัฒนา การของชุดนักเรียนไว้และเตรียมขยายเนื้อหาการจัดแสดงต่อไป
          ทางด้าน จรูญรัตน์ สุวรรณภูสิทธิ์ อดีตครูสวนกุหลาบวิทยาลัย หัวหน้างานพิพิธภัณฑ์โรงเรียนสวนกุหลาบ ผู้วิจัยค้นคว้าประวัติโรงเรียนให้ความรู้เล่าถึงพัฒนาการเครื่องแบบนักเรียนเพิ่มอีกว่า โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัยมีจุดเริ่มต้นจากโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ ในพระบรมมหาราชวัง ในสมัยรัชกาลที่ 5  นับจากการก่อตั้งจุดประสงค์หลักของโรงเรียนเป็นการฝึกหัดบุคคลเข้ารับราชการเป็นทหารมหาดเล็ก การเรียนของนักเรียนสมัยเริ่มตั้งโรงเรียนจึงเป็นแบบทหาร เครื่องแต่งกายจึงใช้แบบทหาร
          จากนั้นต่อมากิจการโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบเจริญก้าวหน้าขึ้นตามลำดับ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เปลี่ยนฐานะโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบจากโรงเรียนสำหรับฝึกหัดทหารมาเป็นโรงเรียนสำหรับพลเรือนการจัดการเรียนเหมือนสามัญ เครื่องแต่งกายของนักเรียนจึงเปลี่ยนไป ดังเช่น ยุคแรกของเครื่องแบบนักเรียน เสื้อราชปะแตน นุ่งผ้าโจงกระเบน สวมถุงเท้ายาวสีขาวพับขอบบน รองเท้าหนังสีดำ
          ยุคต่อมาราวสมัยรัชกาลที่ 6 เสื้อราชปะแตนแต่เปลี่ยนจากนุ่งผ้าโจงกระเบนเป็นกางเกงตัดเป็นจีบรูดเลยหัวเข่าลงมาเล็กน้อยคล้ายโจงกระเบน ต่อมาเครื่องแบบนักเรียนมีพัฒนาการกางเกงจากรูปแบบเดิมเป็นกางเกงขาสั้นแคบสีดำ เสื้อคงเดิมและสวมหมวกยาวปีกกลมคาดแถบผ้าสีเหลือง สำหรับนักเรียนชั้นมัธยม 3 ลงมา ส่วนมัธยม 4 ขึ้นไปคาดผ้าสีน้ำเงินและสีเหลือง ตรงกลางหน้าหมวกมีอักษรโลหะคำว่า สก. กลัดอยู่
          ยุคต่อมามีเครื่องแบบยุวชนทหาร สำหรับชั้นมัธยม 3 ลงมา ส่วนมัธยม 4 ขึ้นไปแต่งเครื่องแบบยุวชนทหาร จากนั้นต่อมาเครื่องแบบนักเรียนเปลี่ยนเป็นเสื้อเชิ้ตสีขาว กางเกงขาสั้นสีกากี และพัฒนามาเป็นกางเกงขาสั้นสีดำ
          “การศึกษาเครื่องแบบนักเรียนจากโรงเรียนสวนกุหลาบ โรงเรียนหลวงที่มีประวัติความเป็นมายาวนานแห่งนี้ สิ่งที่พบคือ ชุดเครื่องแบบมีวิวัฒนาการพัฒนาไปตามยุคสมัย ผันเปลี่ยนไปตามสภาพสังคม ดังเช่นยุคหนึ่งเปลี่ยนจากนุ่งโจงกระเบนมาเป็นกางเกง  สวมหมวกพัฒนาการแต่งกายเป็นแบบสากลมากขึ้น
          นอกจากนี้ยังมีการเปลี่ยนแปลงในส่วนเสื้อนักเรียน เปลี่ยนมาใช้เสื้อเชิ้ต เริ่มมีการปักเลขประจำตัวนักเรียน ปักกระเป๋าเสื้อ บางโรงเรียนติดเข็มโรงเรียนแทนการปักชื่อโรงเรียน ฯลฯ  ซึ่งสิ่งเหล่านี้เครื่องแต่งกายนักเรียนได้บันทึกและถ่ายทอด ยุคสมัย สภาพสังคมและเศรษฐกิจ”
          อีกด้านหนึ่งที่สื่อแสดงผ่าน ชุดนักเรียนยังแสดงถึงวัฒนธรรมการแต่งกาย ความเป็นระเบียบ ความเป็นแบบแผน ซึ่งที่ผ่านมาในเรื่องดังกล่าวมีกฎระเบียบว่าด้วยการแต่งกายตามกฎกระทรวงศึกษาธิการ แต่อย่างไรก็ตามโรงเรียนต่าง ๆ สามารถพิจารณาตามความเหมาะสมได้
          เครื่องแบบนักเรียนปัจจุบันมีหลายรูปแบบ สวยงาม แปลกตาเป็นแฟชั่น เป็นอีกมุมมองแสดงถึงพัฒนาการชุดนักเรียนที่เกิดขึ้น อีกทั้งชุดนักเรียนยังมีบทบาทต่อการตัดสินใจเข้าเรียนในสถานศึกษา โดยเฉพาะกลุ่มเด็กเล็กจะเห็นว่า โรงเรียนบางแห่งออกแบบยูนิฟอร์มสวยงามชวนสวมใส่ บางโรงเรียนออกแบบเป็นกระโปรงกางเกงเพิ่มความสะดวกในเวลาวิ่งเล่น ทำกิจกรรมในโรงเรียน เป็นต้น
          ด้วยรูปแบบชุดที่มีเอกลักษณ์ของแต่ละโรงเรียน ไม่ว่าจะเป็นโรงเรียนรัฐบาล เอกชนหรือนานาชาติ  เครื่องแต่งกายยังมีความหมายบอกถึงรูปลักษณ์การจัดการเรียนการสอน บอกเล่าประวัติความเป็นมาของโรงเรียน การบริหารจัดการขององค์กร อาจารย์จรูญรัตน์กล่าวทิ้งท้ายอีกว่า เรื่องของเครื่องแบบอาจดูเหมือนเป็นเรื่องเล็กน้อย แต่ทว่ามีความสำคัญเป็นเรื่องที่น่าศึกษาต่อเนื่องไป
          ทั้งนี้ชุดนักเรียนไม่ได้บ่งบอกความสำคัญเพียงแค่การสวมใส่สิ่งหนึ่งสิ่งใด แต่มีความหมายถ่ายทอดยุคสมัยทั้งในด้านสังคม เศรษฐกิจ บอกเล่าเรื่องการศึกษา เป็นหลักฐานประวัติศาสตร์ที่มีคุณค่าอย่างยิ่ง.
          “เครื่องแบบนักเรียนที่สวมใส่แต่ละยุคสมัยมีรูปแบบที่เป็นเอกลักษณ์ ในต่างประเทศไม่ว่าจะเป็นประเทศอังกฤษ เกาหลี หรือญี่ปุ่น ฯลฯ ต่างมีการแต่งเครื่องแบบ จากข้อมูลพบว่าปี ค.ศ.1846 ปรากฏภาพเจ้าชายเอ็ดเวิร์ด ทรงแต่งชุดกะลาสีเผยแพร่ทางหนังสือพิมพ์ ชุดดังกล่าวต่อมากลายเป็นที่นิยมของเด็ก ๆ ทั่วโลก จากนั้นมีการนำชุดกะลาสีไปเป็นแบบฟอร์มของนักเรียนในสหรัฐอเมริกาและแพร่ขยายต่อไปยังเยอรมนี ญี่ปุ่นและประเทศไทย”

          บรรยายใต้ภาพ
          อ.จรูญรัตน์ สุวรรณภูสิทธิ์